Drug repurposing kan het verschil maken

Journalisten uit Nieuw-Zeeland en België polsen naar onze visie over drug repurposing, of over hoe bestaande geneesmiddelen kunnen worden ingezet tegen andere ziekten, zoals tegen kanker. Het bewijs dat er nood is aan alternatieve én goedkopere kankerbehandelingen. Maar wat is drug repurposing?

Wat is repurposing?

Drug repurposing is het hergebruiken van geneesmiddelen die, hoewel ze voor bepaalde ziekten zijn ontwikkeld, later ook nuttig blijken voor andere ziekten, zoals het bestrijden van kanker. Het medicijn kan dus voor meer ziekten worden toegediend dan aanvankelijk gedacht en wordt na klinisch onderzoek voor één of meerdere indicaties verruimd.

Viagra, of sildenafil is een van de meest bekende voorbeelden. De farmareus Pfizer ontwikkelde het medicijn in de jaren negentig om hypertensie en angina te behandelen, maar tijdens de klinische studies bleek al snel dat het bij mannen erecties veroorzaakte.

Een ander voorbeeld is Softenon, of thalidomide, dat in de jaren 60 en 70 werd gebruikt als slaapmiddel en als middel tegen zwangerschapsbraken, maar in ongebruik kwam omdat het verantwoordelijk was voor ernstige afwijkingen bij pasgeborenen. Nu, bijna 50 jaar later, maakt thalidomide deel uit van de standaardbehandeling tegen multipel myeloom, een vorm van bloedkanker.

Een essentieel voordeel van drug repurposing is dat die medicijnen in principe veel goedkoper zijn nieuwe kankerbehandelingen: de geneesmiddelen bouwen verder op eerder onderzoek, waardoor het niet meer zo duur is om ze te ontwikkelen. De klinische studies nemen ook minder tijd in beslag, waardoor ze sneller toegankelijk zijn voor patiënten. Zo hebben deze geneesmiddelen op langere termijn een belangrijke economische en wetenschappelijke meerwaarde. Ze kunnen de kosten van de gezondheidszorg drukken én dragen bij tot een meer duurzame samenleving.

Het idee om een geneesmiddel ook voor andere ziekten te gaan gebruiken, gebeurt meestal toevallig tijdens observaties van gunstige bijwerkingen van geneesmiddelen door artsen. Maar omdat artsen en wetenschappers steeds meer kennis vergaren over ziekten en hun werkingsmechanismen, springen die andere toepassingen voor medicijnen steeds vaker in het oog.

Repurposing in kanker

Het Antikankerfonds heeft een lijst opgesteld van 292 geneesmiddelen met potentiële anti-kankereffecten (link). Die geneesmiddelen, van aspirine tot statines, zijn vermeld in wetenschappelijke studies voor hun mogelijke impact op kanker. Extra klinisch onderzoek moet hierover uitsluitsel geven.

De 292 geneesmiddelen kunnen op verschillende manieren tegen kanker werken. Door de micro-omgeving van de kanker te beïnvloeden, bijvoorbeeld. Denk aan het afremmen van de doorbloeding van de bloedvaten die de groei van kankercellen stimuleren. Door op die omgeving te mikken, heeft een standaardbehandeling, zoals chemotherapie, een grotere kans op slagen.

CUSP9: de ultieme repurposing studie in kanker?

Neem glioblastoma multiforme (GBM), de meest voorkomende hersentumor en een zeer agressieve vorm van kanker. Slechts 5 à 20 procent van de patiënten overleeft 5 jaar na de eerste behandeling. De huidige therapie bestaat uit chirurgie, bestraling en chemotherapie. Nieuwe, experimentele behandelingen falen al decennia. Het Antikankerfonds heeft mee een studie opgezet waarbij negen bestaande geneesmiddelen samen worden toegediend aan patiënten met GBM.

In 2013 suggereerden de onderzoekers Marc-Eric Halatsch en Richard Kast dat de herhaalde mislukkingen van nieuwe behandelen te wijten zijn aan het vermogen van glioblastoma om te ontsnappen aan de werking van een therapie. Daarom moet de hersentumor op verschillende fronten ter gelijker tijd worden aangevallen. De voorbije jaren identificeerden de wetenschappers een reeks mechanismen die de groei van tumor veroorzaken. De geneesmiddelen die op die mechanismen kunnen inwerken, worden nu gebruikt om de groei van de tumor te onderdrukken.

De onderzoekers selecteerden 9 geneesmiddelen die de overleving van glioblastoma moeten ondermijnen. Vandaar CUSP9, of Coordinated Undermining of Survival Paths active in glioblastoma by 9 repurposed drugs. De 9 hergebruikte geneesmiddelen zijn (met hun huidige hoofdindicatie tussen haakjes): Aprepitant (misselijkheid en braken), Minocycline (bacteriële infecties), Auranofin (reumatoïde artritis), Disulfiram (alcoholverslaving), Ritonavir (HIV), Itraconazol (schimmelinfecties) , Captopril (hypertensie), Sertraline (depressie) en Celecoxib (ontsteking).

De fase 1 studie, waarbij de veiligheid en de voorlopige werkzaamheid van de behandeling werd beoordeeld, leverde zeer bemoedigende resultaten op. De behandeling was veilig bij de 10 patiënten die deelnamen aan de studie en bij 5 van de 10 patiënten kende de tumor meer dan 12 maanden geen progressie meer. We werken aan een fase 2 studie om deze veelbelovende resultaten te bevestigen.

Een onafhankelijke groep uit Noorwegen (link) voerde in vitro experimenten uit met de CUSP9-geneesmiddelen en publiceerde de resultaten hiervan. Hun bevindingen bevestigden de biologische grondgedachte van de aanpak.

Goed op weg

Verschillende projecten van drug repurposing bevinden zich vandaag nog in fase van onderzoek. Toch is het belangrijk van uit te maken hoe deze medicijnen later toegankelijk zullen worden voor patiënten, zodra blijkt dat ze effectief zijn.

Voordat een geneesmiddel op de markt komt, moet het eerst worden goedgekeurd door de regelgevende instanties op basis van de resultaten van relevant klinisch onderzoek. Het toevoegen van een nieuwe indicatie aan een geneesmiddel is enkel mogelijk wanneer dit wordt aangevraagd door de oorspronkelijke patenteigenaar of de generische producent van het medicijn. Helaas is de commerciële return van de herbestemming van een geneesmiddel vaak te laag, waardoor de producenten dit pad zelden volgen. Met als resultaat dat de medicijnen “off label” worden gebruikt, of voor een indicatie die niet op de bijsluiter staat vermeld.

De meeste mensen zijn het er ondertussen over eens dat dit off-label gebruik belangrijke nadelen heeft, zoals wettelijke aansprakelijkheidskwesties, problemen met de terugbetaling door de sociale zekerheid, beperkingen in het verzamelen van data of nog ernstige leveringsproblemen, waardoor het off-label gebruik eigenlijk beperkt zou moeten zijn.

Om dit probleem aan te pakken neemt Antikankerfonds deel aan de multidisciplinaire werkgroep van de Europese Commissie, de European Commission expert group on Safe and Timely Access to Medicines for Patients (STAMP). De werkgroep heeft een stappenplan uitgestippeld zodat nieuwe indicaties eenvoudiger en sneller kunnen worden toegevoegd aan bestaande medicijnen. De werkgroep heeft een kader ontwikkeld voor organisaties zonder winstoogmerk en academische instellingen die medicijnen een nieuwe bestemming willen geven. Het voorstel is vooral bedoeld als ondersteuning en richt zich op academisch gestuurde projecten die dankzij beter wetenschappelijk advies van de regelgevende instanties kunnen voldoen aan de vereisten voor marktgoedkeuring. Het definitieve kadervoorstel zal eind juli door de Europese Commissie worden gepubliceerd. De volgende stap is om dit kader te testen in een pilootproject met concrete voorbeelden.